انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور)
-
![]()
وحید رستمی
۱۳۹۶/۰۲/۱۳
سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهای ایرانی بوده است که تحت حمایت حکومتهای مستقل ایرانی چون سامانیان بیش از پیش شکوفا شد. سامانیان خاندانی علاقه‌مند به هنر و فرهنگ بودند و در احیای سنن هنری پیش از اسلام کوشیدند.
سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهای ایرانی بوده است
که تحت حمایت حکومتهای مستقل ایرانی چون سامانیان بیش از پیش شکوفا شد. سامانیان خاندانی
علاقه‌مند به هنر و فرهنگ بودند و در احیای سنن هنری پیش از اسلام کوشیدند.
در طی اولین سده های اسلامی فرهنگ و تمدن ایرانی تحت تأثیر ارزشهای اسلامی قرار گرفت
و از آن رو که ارتباط هنر و فرهنگ ارتباطی دوسویه است، فرض بر آن قرار دارد که بسیاری
از نقشمایه‌های ایران کهن وارد ایران نوین و اسلامی شده است و با آن در آمیخته و با
ارزشها و اصول اسلامی انطباق یافته‌اند. این نقوش گویای تلفیق عناصر کهن ایرانی و عناصر
اسلامی هستند. سفالینه‌های نیشابور در قرون سوم تا پنجم بخوبی گواه این ادعا می‌باشند.
توجه فراوان به سفالینه‌های کتیبه‌دار و تحقیق در موردشان سبب کم توجهی به آثار سفالین
با تزئینات غیر نوشتاری شده است. از اینرو به نظر می رسد معرفی این نوع سفالینه‌ها
به عنوان یکی از تولیدات متنوع در نیشابور نقش مهمی در شناخت دستاورد‌های هنری سفالگران
نیشابور که کمتر مورد پژوهش واقع شده اند، دارد (حسینی یزدی نژاد، چکیده).
قرن
سوم هجری شروع تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است، پس از دو قرن ساده زیستی
و حذف تجمگرایی و همگانی شدن امکانات جامعه، زمینه های رشد و توسعه اندیشه های انسانی
فراهم شده است، آثار سفالی بیش از هر اثری منعکس کننده این تحولات است؛ زیرا سیر تطور
و تکامل اندیشه‌ها را از روی نوع تزیینات، نوشته‌های کوفی روی سفال ها و تجربیات انجام
شده در زمینه تهیه لعابهای مختلف و کشف لعابهای جدید و رنگهای مختلف می‌توان دید. در
پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده‌ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها
برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود و سفالگران با تکیه بر این دانش و تجربه و ممارست
در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در شکل کوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در
خلق ظروف سفالی با تزییناتی بسیار چشم نواز و ارزشمند به وجود آورند.
در طبقه
بندی سفالهای دوره اسلامی سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی کرده
و ویژگیهای فنی و تزیین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند. این گروه
از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراکزی مانند نیشابور، سمرقند و جرجان معمول
بوده است.
آقای چارلز. ک. ویلکسون، موزه‌دار موزه متروپولیتن نیویورک، در طی
حفاری‌هایی که در منطقۀ نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف به دست آمده از تپه‌های
باستانی نیشابور را این‌گونه تقسیم کرده است؛
ظروف نخودی رنگ
ظروف رنگ پاشیده
ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید
ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید
ظروف با پوشش دوغ‌آبی‌های
زمینه رنگی
ظروف سفید مات
ظروف زرد رنگ مات
ظروف سیاه رنگ با لکه‌های زرد
ظروف تک‌رنگ
ظروف منسوب به کشور چین
ظروف با لعاب قلیایی و قالب‌های آنها
ظروف بدون لعاب
انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور) انواع پوشش (لعاب) سفال
در سفالهای دوره سامانی (نیشابور) انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی
(نیشابور) انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور)
در تعداد
بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان‌کنندۀ منظور
خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعۀ نقوش هندسی و انتزاعی طبقه‌بندی می‌شوند. از
مهمترین تکنیک‌های تزیین ظروف در نیشابور عبارتند از :
سفال با پوشش گلی یا
لعاب گلی
سفالینه با تزیین زرین فام
سفالینه با لعاب پاشیده
سفالینه با نقش
کنده
سفالینه با لعاب یکرنگ
سفالینه با نقوش رنگارنگ
انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور) انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور) انواع پوشش (لعاب) سفال در سفالهای دوره سامانی (نیشابور)
در اینجا به بررسی لعاب گلی و انواع آن خواهیم پرداخت.
لعاب
گلی: در این نوع تزیین، ظرف ساخته شده از گل را که معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز
بوده است پس از خشک شدن در دوغابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند، طوری که داخل و خارج
آن به طور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می‌شد و پس از خشک شدن، ظرف را به نقوش مورد
نظر می آراستند. این نقوش معمولا ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می‌شد که در
کف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظرف نوشته می‌شد، سپس ظرف را با لعاب شیشه می‌پوشاندند
و به کوره می‌بردند. معمولا برای ظروف ساده یک رنگ، از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم
به آن اضافه می‌شد، استفاده می‌کردند که این کار در یک مرحله انجام می‌شد و در نهایت
ظرف به رنگ شیری براق در می‌آمد. ظرف مزین به لعاب گلی معمولا در چهار گروه مطالعه
می شود:
۱- سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید
این دسته
از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده
و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه‌ای تیره و لعاب شفاف سربی تزیین شده است. زمینه این
ظروف کلا شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله
ای کوتاه تزیین شده است. در اوایل قرن چهارم تزیینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب نقش
پرندگان، گلهای مسبک به نوشته کوفی تزیینی اضافه می شود. از ویژگیهای کلی تزیینات
این نوع ظروف عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است در ظروف بزرگتر که لازم
بود نوشته کوفی طولانی باشد، جملاتی نظیر دعای خیر، روایات، ضرب المثل، احادیث منسوب
به حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزیین به کار می رفته است.
در داخل بعضی از کاسه‌ها یا لگنهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود که به طرز بسیار زیبایی
با نقش و نگار که تقلیدی از قلمزنیهای آثار فلزی است همراه شده است. در کاوشهای علمی
مشترک موزه متروپولتین و مرکز باستان شناسی ایران که گزارش آن در سال ۱۳۴۷ منتشر شده
است، در شهر قدیم نیشابور نمونه‌هایی منحصر به فرد با نوشته های کوفی به دست آمده که
به نام ظروف کتیبه‌ای معروف است. ظروف کتیبه دار مکشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند،
عبدالله قوچانی در سال ۱۳۶۴ درکتابی به نام کتیبه‌های سفال نیشابور معرفی کرده است
که در شناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی و مذهبی و اجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد.
۲- سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید
سفالهای رنگارنگ
و نقوش رنگی روی لعاب گلی، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است که کیمیاگران
و تهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه
به ترسیم نقوش از انسان، گلها، گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره، سیاه، قهوه
ای، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده کرده اند. از
نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی
از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبک (نقطه نشان) و نقشمایه‌های اسلیمی و تکرار
حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها، بشقابها و پیاله های کوچک آبخوری رسم شده
است.
در میان مراکز ساخت این نوع ظروف، نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است
و به طور کلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف
ساری نیز نامیده شده است. تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال در جرجان کشف شده
و محققان آنجا را مراکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند. در مجموع این نوع ظروف در
جهان اسلام از ابداعات و ابتکارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میکامی، استاد
دانشگاه توکیو، این امور را تایید کرده است.
۳- سفالینه لعاب گلی با لعابهای
درخشان معروف به زرین فام اولیه
این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده
می شد، با مجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی حتصی
به حالت زرین فام یا طلایی داشت. شکل این ظروف معمولا کاسه و نقوش آنها گلهای تزیینی
همراه با نوشته های کوفی بود. وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن ششم
و هفتم درتکامل نقوش و نوع خط و تفکیک رنگ است که در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط
کوفی از خط نسخ و فارسی دری و پرتره‌های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود.
سفالینه‌های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر درنیشابور، جرجان، اصطخر و شوش
به دست آمده است.
۴- سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد
این نوع سفالینه ها که در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لکه هایی قسمتهای
مختلف ظرف را پوشانده است و در واقع می‌توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف
به تکنیک لعاب پاشیده دانست که در جای خود از آن بحث خواهد شد. تنوع رنگ لعاب در پایان
قرن سوم و استفاده گسترده از این روش برای تزیین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید
کاشی برای تزیینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد. به طور کلی
سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است که به ترتیب
از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزیین کم شروع شده و بتدریج کتیبه کوفی تمام سطح
ظرف را پر می کند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می‌گردد و پایان
این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یابد و قرن پنجم با سفال نقش کنده و لعاب
پاشیده آغاز می گردد.
۲۱۸۲۹