طرح کاشی های سنتی در دوره های مختلف تاریخی (قسمت دوم)

کاشی کاری دوره تیموریان:
در دوره تیموریان طرح های کاشی کاری معرق، متراکم تر و بیشتر شدند. طیف وسیع و پیشرفته ای از کاشی معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم یاد بود سده نهم دیده می شدند، به عنوان نمونه: مسجد گوهرشاد هرات، مدرسه الغ بیک در سمرقند و مدرسه خرگرد.
میراث ارزشمند دیگر متعلق به دوران قبل از تیموریان دو تکنیکی بوده که در مقبره شاه زند به کار رفته که شامل کاشی های لاجوردی میناکاری شده روی لعاب و کاشی های نقاشی شده زیر لعاب هستند.



کاشی کاری دوره صفویان:
در دوران صفویه به تدریج کاشی‌کاری به عنوان تنها عنصر تزیینی جهت فضاهای درونی و برونی بناها به کار گرفته شد و گنبد، ایوان‌ها، شبستان‌ها ودیوارهای جانبی و محراب‌ها با کاشی آراسته گشتند و در این زمان افزون بر رنگ‌های رایج در دوران پیشین، رنگ قهوه‌ای نیز وارد کاشی‌کاری شد و کاربرد رنگ زرد نیز در رنگ‌ها بیشتر گردید.
کاشی‌کاری این دوره، تا زمان پادشاهی شاه عباس نخست، از نوع کاشی معرق بود. به این شکل که ابتدا طرح نهایی را بر روی کاغذ پیاده نموده، سپس آن را بر روی کاشی چسبانده ، آن گاه بر اساس نوع طرح تقسیم‌بندی نموده، قطعات برش خورده را مطابق طرح نخستین در کنار یکدیگر چیده و از پشت با گچ به یکدیگر متصل می‌نمودند و بدین ترتیب ترکیب نهایی طرح شکل می‌گرفته است



در زمان پادشاهی شاه عباس بزرگ با اراده‌ی این پادشاه به ساخت بزرگ‌ترین مسجد عهد صفوی، یعنی مسجد جامع عباسی و شتاب و علاقه‌ی شاه در پایان دادن ساخت و تزیین آن، هنرمندان را بر آن داشت تا به ساخت کاشی هفت رنگش اقدام نمایند. بر روی کاشی هفت رنگ، بدون محدودیت، همه‌ی رنگ‌ها به طور هم زمان بر کاشی نقش می‌بندد.



این کاشی به دلیل گسترده تر بودن سطح آن می‌توانست بر سرعت تولید و نصب بیافزاید که با اندازه‌ی معمول آن (۲۲*۲۲ سانتی‌متر) در سطوح مسطح قابل استفاده بود. لیکن در سطوح منحنی کماکان از کاشی معرق استفاده می شد و می‌شود. در دوران قاجار رنگ‌هایی چون قرمز، صورتی و زرد تیره بر رنگ‌های پیشین افزوده شدند و هنر کاشی‌کاری نیز دچار افول در نوع و کیفیت کاشی‌سازی و کاشی‌کاری می‌گردید. هنرمندان نیز صلاح را در آن دیدند تا کارهای تزیینی ساده تر و آسان تر گردد و چنین شد که رفته رفته طرح‌های هندسی ، که از پایان دوره‌ی صفویه آغاز گشته بودند، در کاشی کاری‌ها بیشتر خودنمایی کردند و در ضمن کاشی کاری، جملات و واژه‌های مذهبی نیز به خط بنایی که به طرح‌های هندسی نزدیک است، نمایان شدند.


کاشی کاری دوره قاجاریان:
در دوران قاجار بناهای تاریخی با پوشش های وسیع کاشی ساخته شدند که متعلق به دوران فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه می باشد. روش های اجرایی شامل کاشی های هفت رنگ زیر لعابی بوده که گاهی با طرح های قالبی ترکیب می گردیده است. شناخته شده ترین سفالگر قاجار (علی محمداصفهانی) بود که حدود بیست قطعه کاشی معروف به او منسوب است.

هنر زیبای کاشیکاری از هنرهای دستی و قدیمی ایران است که زیباترین و قدیمی ترین آنها کاشی های فیروزه ای اصفهان است و کتیبه های تاریخی مناره های دوران سلجوقی با آنها تزیین شده است.
قرن هشتم هجری دورانی است که این هنر زیبا برای تزیین بناها کاربرد فراوان پیدا کرد و تا اواخر قرن دوازدهم هجری (انقراض صفویه) ادامه داشت.


به تدریج استفاده از کاشی با نقوش گل و بوته و مخصوصاً نوع خشت و هفت رنگ که مخصوص مساجد بود، به منازل نیز راه یافت و استادان کاشیکار اصفهانی پا را از گل و بوته و اشکال هندسی فراتر نهاده و نقش انواع حیوانات و پرندگان را در کاخها و منازل متداول کردند، هنر کاشیکاری همچنان مورد استفاده هنرمندان اصفهانی بود به طوری که در بیشتر بناها کاربرد داشت.
رنگهایی که در کاشیکاری قدیم به کار برده شده به دلیل اینکه ترکیبی از سرب و قلع هستند از مقاومت زیادی برخوردارند به گونه ای که با گذشت قرنها از عمر این رنگها، همچنان زیبایی خاص خود را حفظ کرده اند، این درحالی است که در رنگهای جدید وارداتی، خیلی زود تغییر رنگ می دهد و دوام و پایداری رنگهای قدیم را ندارد.

این هنر در ادوار و اعصار مختلف اسلامی با آموزه های ریاضی با روش انتقال سینه به سینه و نیز به شکل علمی انجام می شده است.
حرکات خطوط و ضوابط زمینه های یک کار و گره در خانه شطرنج معقلی، در فرم و اشکال گوناگون باتوجه به ترکیبات خاص اصول گره چینی، نشأت گرفته از فرمولهای ریاضی در این هنر محسوب می شد که امروز در بناهای مهم کاشیکاری اسلامی به چشم می آید.

در عصر حاضر هرچند خانه ریاضیات اصفهان با دایر کردن کارگاه آموزشی این امر را مدنظر قرار داده و به عنوان یکی از پیشگامان هنر کاشیکاری اسلامی در کشور محسوب می شود اما کافی نیست و می طلبد تا دانشگاهها، مراکز آموزشی آموزش وپرورش نیز در اعتلای دوباره این هنر و ایجاد شرایط مناسب برای دانشجویان و دانش آموزان فراهم کنند تا با شناخت از اصل هنر و سبک کاشیکاری، این هنر با مواد اولیه داخلی حیات بگیرد و این دوره از دوران ها نیز در این زمینه یادگاری از خود باقی بگذارد تا آیندگان را به قضاوت بنشانند.